Beeldende kunst / John Heartfield
Beeld met complicaties
De kwestie ligt nog vers in het geheugen. De publicatie van cartoons over de profeet Mohammed in de Deense krant Jyllands-Posten leidde tot een enorme ophef. De cartoonisten werden met de dood bedreigd, er werd een verzoek ingediend om overheidsoptreden tegen de krant, Saudi-Arabië kondigde een handelsboycot af, om maar een paar van de gevolgen te noemen.
De situatie kent overeenkomsten met die van de Duitse cartoonist/kunstenaar John Heartfield, toen hij in 1934 deelnam aan een internationale tentoonstelling van karikaturen, georganiseerd door de Praagse kunstenaarsvereniging Manès. Heartfield toonde 36 fotomontages waarin hij Hitler en zijn nationaal-socialistische beweging op de hak nam, wat leidde tot een ernstig diplomatiek conflict tussen Duitsland en Tsjecho-Slowakije. Duitsland wilde dat Heartfields montages uit de tentoonstelling werden verwijderd, en de Tsjecho-Slowaakse regering ging overstag. Heartfield hing er echter gelijk nieuw werk voor in de plaats. Dat leidde tot veel internationale aandacht en steunbetuigingen aan zowel Heartfield als Manès.
De onderwerpen van spot zijn op geen enkele manier met elkaar te vergelijken - de gang van zaken wel. In beide gevallen wordt de vrijheid van meningsuiting aangevallen, al zag de wereld er halverwege de jaren dertig van de vorige eeuw natuurlijk heel anders uit, met de steeds groter wordende dreiging van het nationaal-socialisme en de daarmee gepaard gaande censuur op en verbod van onwelgevallige publicaties. En kon je halverwege de jaren dertig van de vorige eeuw nog met veel machtsvertoon een prent van de muur halen, tegenwoordig is de verspreiding van een cartoon oncontroleerbaar geworden door internet, e-mail en mobiele telefonie.
Heartfield was ten tijde van de Praagse tentoonstelling al gevlucht uit zijn geboorteland Duitsland, omdat hij daar hoog op een lijst van gezochte personen stond. Hij was daar jarenlang actief als kunstenaar bij de Arbeider Illustratierte Zeitung (AIZ), de krant van de Internationale Arbeiter Hilfe (IAH), een communistische krant voor 'het proletariaat'. De AIZ had een oplage van een half miljoen, en was daarmee het grootste geïllustreerde arbeiderstijdschrift ter wereld. Heartfield - die overigens eigenlijk Helmut Herzfeld heette, maar zijn naam vanwege anti-Duitse sentimenten en uit provocatie had laten veranderen in een Engelse naam - was er al enige jaren in vaste dienst als zeer gewaardeerd samensteller van kritische fotomontages.
Samen met collega-kunstenaar George Grosz had hij de techniek van de fotomontage min of meer uitgevonden en verder geperfectioneerd. Hij stelde zich met zijn werk volledig in dienst van de klassenstrijd, als wapen in een gevecht tegen onrecht. Grosz en hij waren ervan overtuigd dat kunst niet moest bestaan alleen om de kunst zelf, maar zich bezig moest houden met de reële wereld. Dat zij met die houding in kunstkringen niet werden gewaardeerd- vanuit de overtuiging dat politiek en kunst elkaar niet verdroegen - zou ze worst wezen.
Heartfield maakte in de tijd dat hij voor de AIZ werkte (van 1930 tot 1938; AIZ ging in ballingschap verder) meer dan 235 fotomontages voor de krant. Een van de beroemdste is die waarin Hitler zijn hand opsteekt om van een industrieel een stapel bankbiljetten in ontvangst te nemen, met daarbij de tekst 'Millionen stehen hinter mir', daarmee een heel andere invulling gevend aan Hitlers gepoch over de enorme aanhang die hij zou hebben. Bij diezelfde afbeelding werd overigens ook vaak een andere tekst afgedrukt: 'Der Sinn des Hitlergrusses', met als ondertitel: 'Kleiner Mann bittet um grosse Gaben.'
In het licht van de huidige ontwikkelingen- denk behalve aan de cartoonrellen bijvoorbeeld ook aan de foto's van de Iraanse kunstenares Sooreh Hera die in 2008 uit het Haagse Gemeentemuseum werden geweerd - is het werk van Heartfield, met alles eromheen, weer bijzonder interessant.
John Heartfield: Fotografie als wapen, t/m 3 januari, Museum de Fundatie Zwolle www.museumdefundatie.nl
