Fotografie / Geert van Kesteren
De almacht van de big data
‘Een gelovige geeft zijn autonomie over aan een hogere macht. Die macht beslist voor jou hoe je moet denken en hoe je je dient te gedragen. Is de manier waarop wij, seculiere westerlingen, met onze techniek omgaan, niet exact hetzelfde? We voeden onze mobiele telefoons en onze computers met data en offeren daarbij net zo goed onze autonomie, onze privacy op.”
Waarmee fotograaf en filmmaker Geert van Kesteren (1966) maar de vraag wil opwerpen: zijn zij, de gelovigen, eigenlijk wel zo anders? En denken wij, die niet religieus zijn, nou werkelijk dat wij vrij zijn in ons denken en handelen?
Denken wij, die niet religieus zijn, nou werkelijk dat wij vrij zijn in ons denken en handelen?
In de monumentale Koepelgevangenis in Breda staat Van Kesterens indrukwekkende video-installatie The Believers: 12 meter breed, 2,5 meter hoog, 27 schermen. Op de schermen glijden beelden voorbij van Samaritanen die de heilige berg Gerizim bij Nablus op de Westelijke Jordaanoever beklimmen, vrouwen die gedoopt worden in de Jordaan, mannen bij de Klaagmuur. En we zien hoge zendmasten, de massa die alles filmt met mobiele telefoons, de beveiligingscamera’s die de enorme aantallen pelgrims en heilige plaatsen in de gaten houden. De soundtrack – gezang van geestelijken, elektronische orgels, theatrale geluidsgolven – is speciaal voor de installatie én voor het cirkelvormige gebouw ontworpen door de Israëlische componist Eli Shargo. Mede door de grootsheid van de ruimte en de akoestiek word je ondergedompeld in een kakofonie aan beeld en geluid.
Mega-lunapark voor religie
The Believers gaat over geloof, maar niet alleen over religie. „Probeer God eens te zien als een virtuele realiteit. Is ons huidige geloof in data en algoritmen niet even religieus?”, zegt Van Kesteren, die sinds drie jaar woont in Jaffa, de oude havenwijk ten zuiden van Tel Aviv. Het idee voor de installatie ontstond toen hij samen met zijn Israëlische vriendin Noa Ben-Shalom werkte aan een documentaire over de rol van religie in Israël. Ze focusten daarbij met name op Jeruzalem, de stad waar het jodendom, het christendom en de islam samenkomen. „Over het hele land verspreid vind je plekken met Bijbelse verwijzingen. De Olijfberg, de hof van Getsemane, het meer van Galilea, steden als Nazareth en Bethlehem, noem maar op. Het is een soort mega-lunapark voor religie.”
Dat machtige algoritme van de data, dat wij voortdurend blijven voeden, stijgt boven ons uit
Wat hem tijdens die zoektocht naar rituelen en ceremonies opviel was de rol van de techniek; de mobiele telefoons, de camera’s. Niet langer lijkt het alleen te gaan over de religieuze ervaring – die moet blijkbaar niet alleen gevóéld worden maar vooral ook gefotografeerd of gefilmd. En vervolgens natuurlijk gedeeld. „Zonder dat lijkt het alsof de gebeurtenis zelf geen waarde meer heeft. Het lijkt voor veel mensen een nieuw levensdoel; onderdeel uitmaken van de wereldwijde datastroom, als een nieuwe vorm van betekenis. Dat machtige algoritme van de data, dat wij voortdurend blijven voeden, stijgt boven ons uit. Het is misschien wel de nieuwe religie in die zin dat het groter is dan onszelf. En misschien ook machtiger.”
In de video is ook materiaal te zien van het zesdaagse festival Midburn in de Negev-woestijn, de Israëlische variant van het Amerikaanse Burning Man. „Daar waar creativiteit en ‘radicale zelf-expressie’ centraal staan zag ik dat er eigenlijk hetzelfde gebeurde als in de rituelen van de gelovigen”, zegt Van Kesteren. „Er wordt een groot vuur gemaakt dat bijna verafgood wordt, mensen kleden zich op hun eigen, unieke manier maar zien er allemaal hetzelfde uit.” Hij filmde ook tijdens het optreden van Netta Barzilai, de winnaar van het Eurovisiesongfestival 2018, op de Tel Aviv Gay Pride. „Honderden mannen en vrouwen die hun vrijheid vieren en de act op het podium alleen maar bekijken via hun mobiele telefoons. Al die handen in de lucht, devoot. Vergelijkbaar met de vervoering zoals ik die zag bij de Samaritanen op de heilige berg Gerizim.”
Meer de diepte in
Het is niet de eerste keer dat Van Kesteren, van oorsprong fotograaf, multimedia gebruikt om zijn verhaal te vertellen. Nadat hij in 2003 na de val van Saddam Hoessein als embedded fotograaf met het Amerikaanse leger door Irak was getrokken, maakte hij daar twee internationaal succesvolle boeken en tentoonstellingen over. Toonde hij in Why Mister, Why? (2004) de ontreddering van de lokale bevolking nog in klassieke foto’s, in Baghdad Calling (2008) waren naast zijn eigen portretten foto’s te zien die Irakezen met hun mobiele telefoons hadden gemaakt. In exposities werden ze gepresenteerd op grote schermen, opgeblazen op een formaat van meer dan een meter, gecombineerd met een geluidsband met interviews. Ondanks de slechte technische kwaliteit bleken die krakkemikkige smartphonekiekjes groot aan zeggingskracht. Van Kesteren: „Baghdad Calling heeft me bevrijd als fotograaf. Foto’s hoeven niet perfect te zijn om toch een enorme impact te hebben. En nu, met bewegend beeld, hoef ik me niet langer te beperken tot die ene, iconische, beslissende foto. Fotografie is voor dit soort complexe onderwerpen te beperkt. Ik kan nu meer de diepte in, laten zien wat er vóór dat ene moment gebeurde, en daarna.”
Foto’s hoeven niet perfect te zijn om toch een enorme impact te hebben
In de publicatie bij The Believers – formaat smartphone – beschrijft Van Kesteren hoe overweldigend het is, de enorme hoeveelheid gegevens, die verzameld, gedeeld en geanalyseerd worden door supercomputers over de hele wereld: „Als daar straks alle kennis en al het gedrag van alle mensen over de hele wereld in zit opgeslagen, dan hebben we te maken met een machtig algoritme van data. Net als God alwetend. Het weet wat wij denken, wat wij doen, wat onze diepste wensen en verlangens zijn. Voor antwoorden op moeilijke vragen kijken we vandaag de dag misschien niet naar God, maar naar deze nieuwe, alwetende grootheid.”
Geert van Kesteren, The Believers, t/m 21 oktober in de Koepelgevangenis in Breda